Het verspreidingsgebied van Enoplognatha mandibularis concentreert zich voornamelijk rond de Middellandse Zee. Dat deze soort nu tegelijk voor het eerst in twee landen is gevonden, laat zien hoe snel de natuur verandert. Zuidelijke soorten breiden hun leefgebied namelijk steeds vaker uit naar het noorden. De vondst wordt nu bekend gemaakt, omdat recent de publicatie plaatsvond in een wetenschappelijk tijdschrift. De soort heeft (nog) geen Nederlandse naam. Deze spinnensoort is volstrekt ongevaarlijk voor de mens.
De ontdekkingen van deze mediterrane gast zijn geen toevalstreffers, maar het resultaat van gericht wetenschappelijk onderzoek en monitoringsprogramma's. Dat gebeurde in West-Vlaanderen in 3 natuurgebieden van het Agentschap voor Natuur en Bos: het Zwin (Knokke-Heist), de Westhoek (De Panne) en Ter Yde (Koksijde). En in Nederland aan de Nederlandse kant van het Zwin, een gebied van Stichting Het Zeeuwse Landschap.
In de Westhoek en Ter Yde werden al in 2022 twee populaties ontdekt. De spinnen werden hier gevonden tijdens monitoringsonderzoek naar het effect van stuifduinherstel. Het feit dat er op meerdere locaties binnen deze gebieden (vijf in De Westhoek, vijf in Ter Yde) in totaal 33 exemplaren (voornamelijk mannetjes) werden gevangen, wijst sterk op de aanwezigheid van gevestigde, lokale populaties.
In Nederland liet de ontdekking iets langer op zich wachten. Hier werd in 2023 één enkel mannelijk exemplaar gevonden in het Zwin vlakbij de Belgische grens. Deze spin liep tussen 9 en 25 oktober 2023 in een bodemval. Hoewel het hier voorlopig om één individu gaat, is de vondst belangrijk omdat het de aanwezigheid van de soort in Nederland vaststelt. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen of er ook hier sprake is van een populatie.
Onderstaande tabel geeft een overzicht van de vondsten:
Enoplognatha mandibularis geeft in onze streken de voorkeur aan open, zandige gebieden met weinig vegetatie. Alle waarnemingen kwamen uit zulke leefgebieden, waar vaak zeldzame spinnen en loopkevers voorkomen. In België werd de soort gevonden nabij stuifduinherstelzones in de Westhoek en Ter Yde; in Nederland in een vochtige duinvallei in het Zwin. Ondanks verschillen in vochtigheid blijft het schrale, open karakter van het landschap de gemeenschappelijke factor. Dit wijst op een sterke afhankelijkheid van specifieke duinbiotopen in het noorden van haar verspreidingsgebied.
Qua uiterlijk is Enoplognatha mandibularis een relatief kleine tot middelgrote kogelspin, met mannetjes die 2.2 tot 6 mm groot worden en vrouwtjes 2.4 tot 8 mm. Zoals de naam tandkaak al doet vermoeden, hebben mannetjes van dit geslacht vaak vergrote 'kaken' (cheliceren) met daarop 2 of drie tanden. Echter, voor een zekere determinatie van E. mandibularis kijken specialisten vooral naar microscopische details van de mannelijke voortplantingsorganen (de palpen), zoals een sterke knobbel op de mediane apofyse en de vorm van de embolus.
De vondst van Enoplognatha mandibularis in België en Nederland is biogeografisch opmerkelijk: het zijn de noordelijkste meldingen in Europa. De soort stond tot nu toe bekend uit de regio rond de Middellandse Zee, Noord-Afrika, Turkije en verder tot in Centraal-Azië. Een eerdere vondst in Noord-Frankrijk, niet ver van de Belgische grens, gaf al een hint dat de soort mogelijk noordwaarts uitbreidde, vermoedelijk in reactie op klimaatverandering. Dit sluit aan bij gelijkaardige trends bij andere soorten.
De toekomst zal uitwijzen of de soort zich verder landinwaarts zal verspreiden, of de populaties in België zullen standhouden en of de soort zich ook in Nederland steviger zal vestigen. Voortdurende monitoring van onze natuurgebieden is cruciaal om deze ontwikkelingen te volgen.
De studies waar dit artikel op gebaseerd is, werden gefinancierd door het Agentschap voor Natuur en Bos van de Vlaamse overheid, de Provincie Zeeland (Nederland) en de Vlaams Nederlandse Schelde commissie (VNSC). Wij danken hen hartelijk voor de goede samenwerking.
Deze ontdekking en de bijbehorende details zijn recent gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift 'Journal of the Belgian Arachnological Society'. Het volledig wetenschappelijk artikel kan je hier terugvinden.
Wie meer wil weten over de vereniging Arabel en haar publicaties, kan terecht op de website.
Tekst: Jorg Lambrechts (Natuurpunt Studie, Arabel) en Johan Van Keer (Arabel)
Ontvang nieuws over onze natuur en activiteiten rechtstreeks in je mailbox.
Abonneer je op onze nieuwsbrief