Zwartspriethoutbij voor het eerst gezien in Wallonië

Begin april zag Eric Walravens, een gepassioneerd natuurkenner, een mannelijke houtbij vliegen langs zijn zuidelijk georiënteerde gevel van kalksteen in het dorp Hamois. Hij meldde zijn waarneming op waarnemingen.be. Het bleek te gaan om de zwartspriethoutbij (Xylocopa valga), een soort die tot dan toe niet in België was waargenomen.

Enkele dagen later, op vrijdag 11 april ontdekten insectenkenners van Natagora (de Waalse zustervereniging van Natuurpunt) de eerste populatie van deze soort. Dat gebeurde tijdens inventarisaties in het kader van het project LIFE Belgium for Biodiversity (B4B). Ze zagen vijf mannelijke bijen die op zoek leken naar vrouwtjes. Hierdoor kunnen we stellen dat een kleine populatie zich gevestigd heeft in het zuiden van Wallonië.

Een neef van de blauwzwarte houtbij

De soort lijkt sterk op de blauwzwarte houtbij (Xylocopa violacea): ze is gemiddeld iets groter (tussen 2 en 3 cm), zwart met een blauwachtige metaalglans. De zwartspriethoutbij is moeilijk te identificeren in het veld. De mannetjes onderscheiden zich door hun rechte en volledig zwarte antennes, in tegenstelling tot de antennes van de mannetjes van de blauwzwarte houtbij, die aan het uiteinde geeloranje en meer gebogen zijn. Om de vrouwtjes van deze twee soorten uit elkaar te houden, moet je goed kijken met een microscoop of loep.

Net als de blauwzwarte houtbij, behoort de zwartspriethoutbij tot het geslacht Xylocopa, dat bekendstaat om zijn nestgedrag: ze knagen hun nesten zelf uit in dood hout. In het voorjaar zijn ze het actiefst, ze komen uit hun winterrust en gaan op zoek naar een partner om zich voort te planten.

Waar leeft de zwartspriethoutbij?

De zwartspriethoutbij heeft een breed verspreidingsgebied dat zich uitstrekt van Centraal- en Zuid-Europa oostwaarts tot in Azië. De noordgrens van haar leefgebied schuift de laatste decennia op, mogelijk als gevolg van klimaatverandering. Ze verkiest een continentaal klimaat met warme zomers, maar verdraagt geen extreme hitte. In Zuid-Europa komt ze dan ook alleen voor in hoger gelegen, koelere gebieden.

De laatste jaren wordt de soort in steeds meer regio's in West-Europa ontdekt: in Oost-Duitsland in 2005, gevolgd door de Elzas in 2011 en het Groothertogdom Luxemburg in 2024. Ook in Nederland is in 2020 een mannetje waargenomen.

Verwachten we meer houtbijsoorten in België?

Naast de blauwzwarte en de zwartspriethoutbij komt er in West-Europa nog één andere soort houtbij voor, namelijk Xylocopa iris. Omdat deze soort in de toekomst ook in België verwacht wordt, werd er voor de gelegenheid ook meteen een Nederlandse naam voor deze soort gekozen. Omdat deze soort opvallend kleiner is dan de andere twee soorten, werd voor deze soort gekozen voor de naam ‘kleine houtbij’.

Daarnaast zijn er in België nog twee soorten exotische houtbijen waargenomen: de Virginische houtbij (Xylocopa virginica), een van oorsprong Amerikaanse soort en Xylocopa appendiculata, een van oorsprong Aziatische soort. Deze twee soorten zijn waarschijnlijk toevallig in België terechtgekomen via internationaal transport en werden hier voorlopig nog maar één keer waargenomen.

Houtbijen maken hun nest in dood, liefst zacht hout, zoals dode bomen, palen, houten gebouwen en zelfs palletten. Doordat ze in palletten kunnen leven, reizen ze makkelijk mee met internationaal transport. Daarom is het waarschijnlijk dat we in de toekomst meer houtbijsoorten in België zullen zien, door klimaatverandering of doordat ze meeliften met internationaal transport.

Biodiversiteit bestuderen om haar beter te beschermen

De ontdekking van de eerste populatie zwartspriethoutbij in België gebeurde in het natuurreservaat Lahage in de Gaume. Dankzij waarnemingen.be, het online platform waar natuurliefhebbers en onderzoekers hun observaties registreren, konden de insectenkenners van Natagora de eerdere melding uit Hamois terugvinden en een mogelijke uit 2022. Deze gegevens zijn cruciaal om de verspreiding van soorten zoals de zwartspriethoutbij op te volgen en beter te begrijpen. Waarnemingen.be blijkt daarmee een onmisbare bron van informatie voor het in kaart brengen van biodiversiteit en voor het ondersteunen van effectief natuurbeheer.

Auteurs: Thibaud Vandaudenard en Hubert Baltus (Natagora), Maarten Wielandts en Win Vertommen (Natuurpunt Studie)